1. Jeżeli kredyt był wyrażony w walucie obcej, to hipoteka zabezpieczająca jego spłatę powinna być wyrażona również w tej samej walucie obcej, co wynika z zasady akcesoryjności hipoteki wyrażonej w art. 65 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t. jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) oraz z regulacji zawartej w art. 68 zd. 2 tej ustawy w dawnym brzmieniu. Nie zmienia tej zasady przyjęcie w umowie kredytu, że jego wypłata i spłata nastąpi w walucie polskiej, a zatem w tej walucie obowiązany jest spełnić swoje zobowiązanie dłużnik.

2. Zgodnie z art. 95 ustawy z 29.8.1997 r. – Prawo bankowe (t. jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) podstawą wpisu hipoteki na zabezpieczenie kredytu bankowego (hipoteki bankowej) są dokumenty bankowe stwierdzające udzielenie kredytu, jego wysokość, zasady oprocentowania i warunki spłaty oraz pisemne oświadczenie właściciela nieruchomości o ustanowieniu hipoteki. Właściciel nieruchomości ustanawiając hipotekę na zabezpieczenie kredytu bankowego przyjmuje zatem odpowiedzialność rzeczową za ściśle określony dług, wynikający z oznaczonej umowy kredytowej, określającej m.in. zasady spłaty zadłużenia, w tym walutę spłaty i odpowiada w tym zakresie tak samo jak dłużnik osobisty. Jeżeli zatem podstawą wpisu hipoteki oznaczonej w walucie obcej jest umowa kredytu wyrażonego także w tej walucie, natomiast spłatę kredytu ustalono w walucie polskiej, to dłużnik hipoteczny, niebędący dłużnikiem osobistym, obowiązany jest spłacić swoje zobowiązanie rzeczowe także w walucie polskiej.

Wyrok SN z 29.4.2015 r., V CSK 445/14, Legal

1. Prawidłowa wykładnia umowy powinna – zgodnie z art. 65 § 2 KC – uwzględniać w pierwszym rzędzie badanie zgodnego zamiaru stron i celu umowy. Nie może jednak pomijać tekstu umowy, którego sens należy ustalać za pomocą językowych reguł znaczeniowych. Należy przy tym brać pod uwagę nie tylko kontrowersyjny fragment tekstu, lecz także inne postanowienia umowy i uwzględniać związki treściowe między postanowieniami, a zarazem pozatekstowe okoliczności, np. rokowania poprzedzające zawarcie umowy, rozumienie tekstu, zachowanie stron po zawarciu umowy itd.

2. Wykładnia umowy, zwłaszcza zawartej między przedsiębiorcami, nie powinna prowadzić do wniosku, iż zamiarem stron było zawarcie odmiennych istotnych postanowień od tych, które zostały wyrażone na piśmie.

3. Ułożenie stosunku prawnego w ten sposób, że strony wskazują inną walutę zobowiązania i inną walutę wykonania tego zobowiązania, jest zgodne z zasadą swobody umów (art. 3531 KC). Modyfikacja taka dotyczy wyłącznie sposobu wykonania zobowiązania, przez co nie powoduje zmiany waluty wierzytelności na złote. Gdy strony umowy o kredyt ustalą, że zapłata kredytu nastąpi w złotych, dłużnik powinien postępować zgodnie z treścią zawartego zobowiązania, a na wierzycielu spoczywa obowiązek współdziałania (art. 354 § 1 i 2 KC). Kredyt w tej postaci powinien być zabezpieczony hipoteką ustaloną w walucie obcej, a więc w tej, w której jest wyrażona wierzytelność. Wynika to z zasady akcesoryjności hipoteki. Zgodnie z art. 68 zd. 2 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t. jedn.: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) – w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z 26.6.2009 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 131, poz. 1075) – jeżeli wierzytelność została zgodnie z prawem wyrażona w innym pieniądzu niż pieniądz polski, hipotekę należało wyrazić w tym innym pieniądzu. Nieprawidłowe byłoby zatem ustanowienie w takim przypadku hipoteki w złotych, gdyż nie była to rzeczywista waluta wierzytelności, a jedynie oznaczenie pieniądza, w którym miały być podejmowane czynności wykonawcze wynikające z zobowiązania.

Wyrok SN z 25.3.2011 r., IV CSK 377/10,Legalis

Wstęp

Niezwykle rzadko się zdarza (a przynajmniej powinno), aby Sąd Najwyższy nie potrafił prawidłowo zrekonstruować postanowień łączącej strony umowy. Tymczasem w świetle informacji o braku intencji polityków do systemowego rozwiązania problemu tzw. frankowiczów², takie zadanie ciążyć będzie na sądach powszechnych w odniesieniu do całej masy umów kredytowych zawieranych zwłaszcza w latach 2005–2008. To bowiem do nich wpływają (i zapewne dalej wpływać będą) spory na linii bank – kredytobiorca w związku z wadami prawnymi takich umów. Dotyczy to również umów o kredyt denominowany do waluty innej niż waluta polska, które – w przeciwieństwie do umów o kredyt indeksowany³ – w zasadzie wenie zostały do tej pory właściwie rozpoznane przez sądy. Tym samym sprawą podstawowej wagi stało się należyte zrozumienie charakteru prawnego takich umów. Tylko wtedy bowiem można właściwie ocenić ewentualne wady takich umów i wyprowadzać z nich prawidłowe wnioski. Stan faktyczny na gruncie którego zapadło glosowane orzeczenie SN z 29.4.2015 r., V CSK 445/14, wydaje się stosunkowo prosty. Strony zawarły w dniu 17.7.2007 r. umowę kredytu w wysokości 27 083,19 CHF, na podstawie której bank zobowiązany był do wypłaty kwoty takiego kredytu w złotych polskich i również w złotych polskich kredytobiorca zobowiązany był do spłaty rat kapitałowo- odsetkowych. Tytułem zabezpieczenia kredytu na nieruchomości należącej do kredytobiorcy na rzecz banku została ustanowiona hipoteka umowna w kwocie 27 083,19 CHF oraz hipoteka kaucyjna w kwocie 6500 CHF. Kredytobiorca nie spłacił kredytu, wobec czego bank najpierw wypowiedział mu umowę, a następnie skierował sprawę na drogę postępowania sądowego w celu dochodzenia należnych mu środków pieniężnych. Sąd I instancji oddalając powództwo banku podzielił stanowisko pozwanego stwierdzając, że w świetle art. 358 KC niedopuszczalne jest żądanie od kredytobiorcy zapłaty należności w walucie polskiej, gdyż zobowiązanie zostało wyrażone w walucie obcej, a zatem wybór waluty spłaty należy do dłużnika.

Sąd II instancji stwierdził natomiast, że zgodnie z umową kredytu strony tej umowy przyjęły jako zasadę realizację spłaty kredytu w walucie polskiej, a nie w walucie obcej. Uznał jednak, że to uchybienie sądu I instancji nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, gdyż strona powodowa nie może dochodzić od pozwanego należności w złotych polskich dlatego, że hipoteki zostały ustanowione w niewłaściwej walucie

Uchylając z kolei wyrok sądu II instancji SN stwierdził, że kredyt był wyrażony w walucie obcej. Z tego względu „hipoteka zabezpieczająca jego spłatę powinna być wyrażona również w tej samej walucie obcej, co wynika z zasady akcesoryjności hipoteki wyrażonej w art. 65 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t. jedn.: Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) oraz z regulacji zawartej w art. 68 zd. 2 tej ustawy w dawnym brzmieniu. Nie zmienia tej zasady przyjęcie w umowie kredytu, że jego wypłata i spłata nastąpi w walucie polskiej, a zatem w tej walucie obowiązany jest spełnić swoje zobowiązanie dłużnik”. Ponadto uznał, że: „od początku strony umowy kredytowej wyraziły wierzytelność, zabezpieczoną hipotecznie, we frankach szwajcarskich, a więc w walucie obcej i w takiej walucie ustanowione zostały obie hipoteki, natomiast wypłatę kredytu przez stronę powodową oraz jego spłatę przez dłużnika osobistego strony umowy kredytowej ustaliły w złotych polskich, a więc w walucie polskiej”⁴. Zdaniem SN nie doszło w ten sposób do żadnej zmiany umowy kredytowej w zakresie waluty, czy sposobu wykonania zobowiązania. Nie ma też podstaw do twierdzenia, że doszło do zerwania więzi między treścią zabezpieczonej wierzytelności, a treścią ustanowionej we frankach szwajcarskich hipoteki umownej zwykłej.

Stanowisko wyrażone w wyroku z 29.4.2015 r. stanowi w pewnym stopniu powielenie wywodów SN zawartych w orzeczeniu z 25.3.2011 r., IV CSK 377/10⁵. Nie wchodząc w nadmierne szczegóły również bowiem i tam przyjęto, że w odniesieniu do umowy kredytu denominowanego doszło do rozróżnienia waluty zaciągnięcia zobowiązania oraz waluty jego wykonania. Pogląd ten jednak nie zasługuje na aprobatę i nie sposób się z nim zgodzić. Wynika to z faktu, że całkowicie pomija on powszechnie obowiązujące przepisy prawa, w tym podstawowe zasady prawa cywilnego, interpretując je w sposób zupełnie swobodny, odbiegający od ustalonych i wypracowanych kanonów. Tak też się stało w glosowanym orzeczeniu z 29.4.2015 r., w którym wykorzystano go do arbitralnego uzasadnienia przyjętego przez siebie rozstrzygnięcia. Co ciekawe, samo uzasadnienie glosowanego orzeczenia jest przy tym niespójne i obarczone wadą wewnętrznej sprzeczności. Ponadto wyłania się z niego obraz, że SN w rzeczywistości w ogóle nie zrozumiał istoty oraz charakteru prawnego umowy kredytu denominowanego.

Wewnętrzna sprzeczność orzeczenia

Odnosząc się do wewnętrznej sprzeczności wywodów zaprezentowanych przez SN zauważyć należy, że na początku swoich rozważań bezkrytycznie stwierdza on, iż strony wyraziły wierzytelność w walucie obcej, aby w dalszej części uzasadnienia właściwie temu zaprzeczyć: „od początku strony umowy kredytowej wyraziły wierzytelność, zabezpieczoną hipotecznie, we frankach szwajcarskich, a więc w walucie obcej i w takiej walucie ustanowione zostały obie hipoteki”, natomiast dwa akapity niżej stwierdza, że: „Jeżeli dłużnik, zgodnie z umową, ma spełnić świadczenie w walucie polskiej, nie ma zastosowania art. 358 KC w obecnym brzmieniu, gdyż przewiduje on dla dłużnika prawo wyboru waluty spełnienia świadczenia tylko wtedy, gdy przedmiotem zobowiązania jest suma pieniężna wyrażona w walucie obcej, a w sytuacji opisanej wyżej, zobowiązanie dłużnika do spłaty kredytu wyrażone jest w walucie polskiej”.

Jeżeli zatem zdaniem SN dopuszczalne było, aby na podstawie art. 3531 KC tak ułożyć stosunek prawny, aby strony mogły określić w umowie inną walutę zobowiązania i inną walutę wykonania zobowiązania, a takie ułożenie w powiązaniu z wyznaczonymi prawami i skorelowanymi z nimi obowiązkami stron nie wpływało na walutę zobowiązania, niewątpliwie art. 358 KC ⁶ w rozważanym stanie faktycznym powinien znaleźć zastosowanie, i to w obecnym, a nie dawnym brzmieniu⁷. W glosowanym orzeczeniu SN nie dopuścił jednak takiej możliwości. Przedmiotem zobowiązania nie była więc suma pieniężna wyrażona w walucie obcej, tylko w walucie polskiej. Tym samym SN pośrednio już sam przyznał, że i walutą takiego zobowiązania jest waluta polska, a nie obca. Z kolei skoro walutą zobowiązania była waluta polska, to nie było również innej możliwości jak konstatacja, że w rozstrzyganym stanie faktycznym także wierzytelność banku musiała zostać wyrażona w polskiej walucie. Ustalenie waluty zobowiązania było przy tym o tyle istotne, że wyznaczało to jednocześnie walutę roszczenia wierzyciela w postępowaniu sądowym nakazując mu domaganie się od dłużnika przewidzianej umową liczby CHF, względnie PLN stanowiących tylko równowartość określonej ilości CHF8.

Istota kredytu denominowanego

Jak się wydaje rozróżnienie między walutą zaciągnięcia zobowiązania (CHF) i walutą rozliczania zobowiązania (PLN) posłużyło SN do wyjaśnienia natury tzw. kredytu denominowanego przy założeniu, że jest to kredyt walutowy. Nie wchodząc w szczegóły na temat przyczyn oraz w ogóle dopuszczalności wprowadzenia tego typu konstrukcji do polskiego porządku prawnego, zwłaszcza w kształcie proponowanym przez instytucje finansowe (zaznaczyć bowiem trzeba wyraźnie, że kwestia ta budzi poważne wątpliwości prawne), wystarczy poprzestać na stwierdzeniu, że istota typowej umowy kredytu denominowanego sprowadza się do tego, że bank „udziela” kredytobiorcy kredytu w wysokości xxx CHF (lub w jakiejkolwiek innej walucie), ale wypłata tej kwoty następuje w PLN jako równowartość wskazanej w umowie określonej ilości CHF. Ponadto spłata kredytu (a dokładniej rzecz ujmując rat kapitałowo-odsetkowych) następuje w PLN obliczanych jako równowartość w złotych polskich określonej ilości waluty obcej9. Podkreślić należy, że wypłata przez bank kwoty kredytu w PLN oraz spłata kredytu w PLN przez kredytobiorcę nie jest uprawnieniem stron, ale ich obowiązkiem wynikającym z umowy¹⁰.

Z analizy glosowanego orzeczenia wynika jednak, że próba wyjaśnienia istoty umowy kredytu denominowanego dokonana została przez SN nieprawidłowo. Sprowadziła się ona bowiem do bezkrytycznej konstatacji o dopuszczalności rozróżnienia waluty zaciągnięcia (CHF) i rozliczania zobowiązania (PLN) oraz braku wpływu takiego rozliczania (a więc świadczenia kredytobiorcy) na samo zobowiązanie, w tym jego walutę. Skutkiem powyższego doszło do arbitralnego zastosowania przez SN podstawowych instytucji prawa cywilnego. Przyjęto bowiem założenie, że do wykładni umowy wystarcza tylko jeden z jej zapisów. To, że oderwany jest on od pozostałych postanowień i sam nie tworzy z nimi spójnej całości, było już dla SN bez znaczenia. Ważne, że mógł dzięki temu uzasadnić przyjęte przez siebie stanowisko zmierzające do ratowania wszelkimi sposobami ustanowionej na rzecz banku hipoteki, co – jak wynika z treści orzeczenia – stało się dla SN wartością nadrzędną.

Tymczasem z ugruntowanego już stanowiska judykatury i doktryny wynika, że takie działanie jest niedopuszczalne.

Po pierwsze, istnieje nierozerwalny związek pomiędzy zobowiązaniem (a właściwie rzecz ujmując w analizowanym stanie faktycznym: walutą zaciągnięcia zobowiązania) a świadczeniem (walutą rozliczenia zobowiązania). Po drugie, w celu prawidłowej interpretacji umowy brać pod rozwagę należy wszystkie jej postanowienia (a zatem nie tylko część z nich, zwłaszcza oderwanych znaczeniowo od pozostałych), gdyż tylko razem tworzą one pewien spójny zbiór, na podstawie którego możliwe jest prawidłowe określenie przedmiotu zobowiązania i jego treści, na którą składają się ustalone uprawnienia wierzyciela (tu: banku) oraz skorelowane z nimi obowiązki określonego zachowania się (świadczenia) dłużnika (tu: kredytobiorcy). I to właśnie te elementy nakazane samą umową wyznaczają przedmiot zobowiązania i jego walutę, nie zaś interesy tylko jednej ze stron umowy, bez względu na to jak bardzo są one słuszne i zasługują na ochronę. Gdy obowiązek obligacyjny nie wyznacza wprost świadczenia będąc elementem bardziej złożonej struktury, powstaje niekiedy problem interpretacyjny związany z właściwą klasyfikacją stosunku zobowiązaniowego. Aby więc temu zaradzić konieczne jest wychwycenie funkcjonalnych powiązań między poszczególnymi obowiązkami umownymi. Jeżeli świadczenie nie stanowi zwykłego odbicia obowiązku obligacyjnego, tylko one mogą bowiem określić prawdziwą naturę zobowiązania. „Trudności interpretacyjne potęgują się, jeśli analizowany obowiązek obligacyjny wyznacza cel typowy innej umowy, zwłaszcza umowy nazwanej. Wówczas bowiem obok konieczności wychwycenia funkcjonalnych powiązań między poszczególnymi obowiązkami powstaje potrzeba porzucenia niektórych przyzwyczajeń w myśleniu prawniczym. Chodzi o automatyzm w łączeniu pewnych obowiązków obligacyjnych z konkretnym celem typowym. Tymczasem cel typowy jest wyznaczony przez świadczenie, a nie przez obowiązek obligacyjny stanowiący jedynie budulec dla rekonstrukcji świadczenia. Może się zdarzyć, że taki sam obowiązek obligacyjny będzie wyznaczał świadczenie, kształtując cel społeczno gospodarczy danej umowy, a w przypadku innej umowy będzie jedynie współwyznaczał świadczenie, tym samym jedynie współkształtując cel społeczno-gospodarczy. Im bardziej złożona będzie struktura prawna, z której wynika świadczenie, tym bardziej prawdopodobne jest zredukowanie znaczenia danego obowiązku obligacyjnego dla rekonstrukcji świadczenia, a tym samym dla wyznaczenia celu społeczno-gospodarczego umowy”¹¹.

Jak wynika z analizy glosowanego orzeczenia, problem interpretacyjny rozpatrywanej umowy kredytu denominowanego nie zmusił SN do głębszej refleksji. Tymczasem w celu właściwej wykładni badanej umowy wystarczyło sięgnąć do podstaw prawa zobowiązań, a zatem do przepisu bezpośrednio poprzedzającego art. 3531 KC statuującego zasadę swobody umów, który z nieznanych względów został całkowicie pominięty przez SN w swoich rozważaniach. Stosunek zobowiązaniowy to pierwszy rodzaj stosunków prawa cywilnego, który określono w literaturze prawa jako stosunek prawa¹². Co więcej, cała Księga trzecia KC – „Zobowiązania” Tytuł I – „Przepisy ogólne” zaczyna się właśnie od pojęcia i definicji samego zobowiązania, nie więc od zasady swobody umów, jak zdaje się to czynić SN. Skutkiem powyższego pojęcie to nie może być bezzasadnie ignorowane, na co wskazuje już sama systematyka KC.

Pojęcie zobowiązania

Zgodnie z art. 353 KC zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Zarówno w judykaturze, jak i w literaturze przedmiotu podkreśla się (bezsporne), że uprawnienie wierzyciela, czyli podmiotu uprawnionego do żądania spełnienia świadczenia względem podmiotu, który zobowiązany jest do jego spełnienia, nazywane jest wierzytelnością, a spoczywający na dłużniku obowiązek – długiem. Świadczenie to z kolei nic innego jak nakazane prawnie zachowanie dłużnika. Podnosi się również, że konstrukcja stosunku zobowiązaniowego wywodzi się już od czasów rzymskich, a historyczny rozwój prawa cywilnego przebiegał od łączenia ochrony prawnej z żądaniem wierzyciela do konkretnego zachowania się dłużnika („actio” w prawie rzymskim utożsamiano z tym, co dzisiaj nazywamy roszczeniem)¹³

Przechodząc do czasów współczesnych podnieść trzeba, że modelowe rozumienie natury stosunku zobowiązaniowego na przestrzeni ostatnich lat w zasadzie nie uległo istotnym zmianom¹⁴. Podkreśla się co najwyżej złożoność poszczególnych konstrukcji słusznie zauważając, że świadczenie często składa się z wielu poszczególnych zachowań, będących przedmiotami oddzielnych obowiązków dłużnika i uprawnień (roszczeń) wierzyciela, a ponadto w wielu sytuacjach każda ze stron jest jednocześnie zobowiązana do jakiegoś świadczenia na rzecz drugiej strony i uprawniona do jakiegoś innego świadczenia, do którego zobowiązana jest druga strona (jak podnosi P. Machnikowski „każda ze stron jest jednocześnie dłużnikiem co do jednego świadczenia i wierzycielem co do innego świadczenia”¹⁵).

1. Pojęcie zobowiązania w Kodeksie zobowiązań

Regulacja art. 353 KC wzoruje się na art. 2 § 1 Kodeksu zobowiązań z 1934 r.¹⁶, w myśl którego: „Istota zobowiązania polega na tym, że dłużnik obowiązany jest wobec wierzyciela do świadczenia. Treścią świadczenia może być danie, czynienie, nieczynienie, zaprzestanie lub znoszenie”

Z brzmienia przytoczonego art. 2 § 1 KZ wynika, że na gruncie KZ istniał ścisły związek pomiędzy takimi pojęciami jak: „dług”, „zobowiązanie”, „wierzytelność” i „świadczenie”. Jak podkreśla się w doktrynie związek ten ma przy tym charakter nierozerwalny. W opinii R. Longchamps de Bérier wierzytelność jest bowiem „prawem podmiotowym, a mianowicie prawem wierzyciela do zaspokojenia oznaczonego interesu przez odpowiednie zachowanie się dłużnika (…) Na treść zobowiązania składają się uprawnienia wierzyciela i obowiązki dłużnika (…) Niezależnie od ukształtowania się konkretnych uprawnień czyli roszczeń wierzyciela można ustalić pewne zasadnicze uprawnienia wierzyciela w każdym stosunku zobowiązaniowym, wynikające z natury zobowiązania, jako takiego, a mianowicie: 1. prawo do uzyskania świadczenia(…)”¹⁷.

Z kolei według L. Domańskiego „Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym między dwiema stronami, z których jedna – dłużnik powinna spełnić świadczenie wymagalne zgodnie z jego treścią (...) a druga strona – wierzyciel może domagać się sądownie od dłużnika spełnienia wymagalnego świadczenia i dochodzić roszczeń, wynikających z niespełnienia świadczenia”¹⁸. Tym samym, jak słusznie zauważają J. Korzonek I. Rosenblüth, „Jeżeli więc np. przy udzieleniu pożyczki postanowiono zgodnie, że zwrot ma nastąpić w dolarach, to wierzytelność z udzielenia pożyczki powstała będzie dolarowa, chociażby wierzyciel wypłacił dłużnikowi pożyczkę w złotych”¹⁹.

Również obecna wykładnia art. 353 KC nie odbiega w zasadzie od przedstawionej powyżej ²⁰ i bez wyjątk akceptowana jest w nauce prawa (zob.: W. Borysiaka²¹ G. Karaszewskiego²², A. Olejniczaka²³, T. Wiśniewskiego²⁴, E. Łętowską²⁵ oraz P. Machnikowskiego²⁶). W literaturze przedmiotu podkreśla się bowiem ścisły związek pomiędzy zobowiązaniem a świadczeniem nie dopuszczając ustajednocześnie rozróżnienia między walutą zaciągnięcia zobowiązania a walutą jego rozliczenia, jak chciałby tego SN. Jeżeli zmienia się waluta rozliczenia i wierzyciel zamiast np. EUR może się domagać USD, zmienia się, co do zasady, także samo zobowiązanie. Świadczenie dłużnika jest bowiem bezpośrednio powiązane z wierzytelnością wierzyciela i wyznacza charakter prawny zobowiązania, na co uwagę wprost zwraca m.in. A. Rzetecka-Gil: „Dług i wierzytelność są ze sobą skorelowane – tak więc treść każdego z tych elementów da się ustalić poprzez określenie treści drugiego z nich. Jednocześnie dług z wierzytelnością są ze sobą ściśle i nieodłącznie związane – w konsekwencji nie może istnieć dług bez wierzytelności i na odwrót. Innymi słowy, wierzytelność i dług są dwiema stronami tego samego stosunku prawnego, w zależności od tego, czy rozpatrujemy go ze strony uprawnionej czy zobowiązanej. Twierdzi się wreszcie, że dług i wierzytelność to synonimy pojęcia zobowiązania, stosownie do tego, z jakiego punktu widzenia chcemy o nich mówić, tj. czy z punktu widzenia praw wierzyciela, czy obowiązków dłużnika (zob. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania..., s. 45 i n.)”²⁷.

Zgodzić się zatem należy z P. Machnikowskim, który stwierdza, że wyrażanie zobowiązań w pieniądzu „należy rozumieć jako określanie świadczenia pieniężnego przez wskazanie waluty, dokonywane w akcie tworzącym dane zobowiązanie lub zmieniającym jego treść (umowie, orzeczeniu sądowym, decyzji administracyjnej). Należy jednak podkreślić, że chodzi tu o walutę, w jakiej świadczenie ma być spełnione”²⁸.

Nie ulega bowiem wątpliwości, że w związku z wierzytelnością wierzycielowi przysługują wobec dłużnika określone uprawnienia mające na celu jej zrealizowanie. Są to tzw. roszczenia, za pomocą których może on wymusić wykonanie przez dłużnika konkretnych obowiązków, składających się na treść świadczenia. Jak z kolei słusznie zauważył SN w glosowanym orzeczeniu, skoro bank nie miał roszczenia wobec kredytobiorcy o spełnienie świadczenia w walucie obcej, to tym samym i wierzytelność kredytodawcy – wbrew twierdzeniem SN – nie mogła zostać wyrażona w takiej walucie (bezprzedmiotowe są w tym zakresie rozważania SN o hipotece, która także wpisana została w CHF, gdyż ma ona tylko charakter akcesoryjny zgodnie z art. 65 ustawy o księgach wieczystych i hipotece²⁹, a skoro tak, to uzależniona jest od wierzytelności, a nie odwrotnie)³⁰.

Z walutą wykonania zobowiązania ściśle związana jest waluta samego zobowiązania. W obszarze prawa cywilnego istotne jest, czy dłużnik ma oddać np. 100 CHF, czy też równowartość tej kwoty w PLN. Nierozerwalny związek pomiędzy zobowiązaniem a świadczeniem w świetle przedstawionych powyżej poglądów nie jest przy tym zjawiskiem nowym. Wręcz przeciwnie. Zarówno dotychczasowa interpretacja art. 2 § 1 KZ, jak i obecna wykładnia art. 353 KC nie pozostawia w tym zakresie żadnych wątpliwości, na co jednoznacznie wskazuje treść omawianych przepisów i ich literalna wykładnia. Uważam więc, że brak jest podstaw, aby rezygnować z będącej fundamentem prawa cywilnego zasady wiążącej charakter zobowiązania ze świadczeniem. Aby było to możliwe konieczna byłaby interwencja ustawodawcy.

Pogląd o nierozerwalności zobowiązania i świadczenia jednoznacznie prezentowany był już na gruncie KZ31. W mojej ocenie pozostaje on cały czas aktualny także na gruncie KC, co potwierdza nie tylko gramatyczne brzmienie art. 353 KC, ale również poglądy prezentowane przez sam SN w ramach prac ustawodawczych nad tzw. ustawą antyspreadową³², a także m.in. wypowiedzi nadzorcy rynku finansowego³³.

Słusznie zauważa przy tym E. Łętowska, że: „świadczenie pieniężne polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej sumy pieniężnej (art. 3581 § 1 KC), reprezentującej pewną wartość ekonomiczną (abstrakcyjną wartość wymienną). Owa wartość ekonomiczna jest wyrażana przez odwołanie do określonej waluty (jednostki pieniężnej)”³⁴. Jeżeli więc podstawowe świadczenie dłużnika polega na przekazaniu do majątku wierzyciela określonej ilości złotych, także samo zobowiązanie ma charakter złotowy.

Umowa kredytu denominowanego a tzw. ustawa antyspreadowa

Jak gdyby w opozycji do niespójnych wywodów SN na gruncie glosowanego orzeczenia, stoją poglądy samego SN, NBP oraz ZBP prezentowane w 2011 r. w ramach prac ustawodawczych nad trzema poselskimi projektami ustaw mającymi na celu wprowadzenie zmian do Prawa bankowego oraz do ustawy z 12.5.2011 r. o kredycie konsumenckim³⁵. To właśnie wtedy, w wyniku uchwalenia tzw. ustawy antyspreadowej (Druk sejmowy nr 4413) po raz pierwszy wprowadzono do polskiego porządku prawnego pojęcie „umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska”, nie definiując jednak wspominanych kategorii. I tak w opinii z 18.7.2011 r. do poselskich projektów ustaw o zmianie ustawy – Prawo bankowe, druk sejmowy nr 4381 i 4413, Biuro Studiów i Analiz SN stwierdziło, że: „Poddając w pierwszej kolejności ocenie projekt zawarty w druku nr 4381, należy zauważyć, że wykazuje on szereg niespójności czy też wręcz wad redakcyjnych. Proponowany art. 75b ust. 1 PrBank miałby przewidywać, iż: „spłata rat kredytu zabezpieczonego hipotecznie, udzielonego w walucie obcej, denominowanego lub indeksowanego do waluty obcej, jego części lub całości, może być dokonywana w walucie, w której został udzielony” (podkreśl. – Biura Studiów i Analiz SN). Jest to dość oczywisty brak precyzji, gdyż kredyt denominowany lub indeksowany do waluty obcej nie jest na pewno w niej „udzielony”. Poszukując dobrych wzorów, autorzy projektu mogli oprzeć się na pkt 24.4 rekomendacji T Komisji Nadzoru Finansowego, z której wyraźnie wynika, że bank powinien, na życzenie klienta, umożliwić spłatę kredytu indeksowanego w takiej walucie, do jakiej kredyt jest indeksowany. W przypadku kredytu udzielonego w walucie obcej, z uwagi na art. 354 § 1 i art. 358 § 1 KC, trudno raczej mieć wątpliwość, że jego skuteczna prawnie spłata jest możliwa w tej walucie, a nie w złotych polskich. Wobec tego można nawet zastanawiać się, czy przepis ten nie jest częściowo bezprzedmiotowy”³⁶.

Z kolei Narodowy Bank Polski w swojej opinii z 6.7.2011 r. w odniesieniu do poselskiego projektu nr 4350 uznał, że: „kredyt w walucie polskiej »denominowany lub indeksowany « w innej walucie niż polska, jest kredytem w złotych. Przyjęcie klauzuli indeksowej w postaci innej waluty (tak samo, gdyby indeksem była cena złota, zboża, czy innego dobra majątkowego) nie przekreśla faktu, że zobowiązanie zostało wyrażone w złotych”³⁷. Podobne stanowisko Narodowy Bank Polski zajął w dniu 11.7.2011 r.: „Kredyt udzielony w walucie polskiej (choćby indeksowany, czy denominowany w innej walucie, co wpływa tylko na jego wysokość), powinien być spłacany w walucie polskiej”³⁸.

Również Związek Banków Polskich, jako organizacja zrzeszająca i reprezentująca wszystkie banki, nie miał wątpliwości, że umowa o kredyt denominowany nie jest żadną umową walutową, tylko złotową: „W związku z brakiem ustawowej definicji pojęcia kredytu denominowanego należy uznać, iż przepisy ustawy znajdują zastosowanie do wszystkich tych umów kredytowych, w których występuje spread. Jednocześnie należy podkreślić, że ustawa nie znajduje zastosowania w odniesieniu do kredytów walutowych tj. kredytów, w których kredyt jest uruchamiany przez banki i spłacany bezpośrednio w walucie obcej”³⁹.

Do kwestii charakteru prawnego typowej umowy o kredyt denominowany odniósł się także sam ustawodawca nadając określone brzmienie art. 69 PrBank („w przypadku umowy o kredyt denominowany lub indeksowany do waluty innej niż waluta polska”, a nie np. „kredyt walutowy” lub „kredyt w walucie”). Gdyby bowiem traktował on udzielane w latach 2005–2008 kredyty denominowane jako walutowe, wyłączyłby je z zakresu art. 69 ust. 2 pkt 4a oraz art. 69 ust. 3 PrBank, jako bezprzedmiotowe. Do takich bowiem, już z mocy samej ustawy, stosować należałoby art. 354 § 1 oraz art. 358 § 1 KC. Tym samym żadna interwencja ustawodawcy w celu stworzenia kredytobiorcom uprawnienia do spłaty rat kapitałowo-odsetkowych bezpośrednio w walucie nie byłaby potrzebna. Stało się jednak inaczej. Zakładając zatem racjonalność prawodawcy przyjąć trzeba, że także dla niego jasne było, że typowe umowy o kredyt denominowany nie są żadnymi umowami walutowymi, tylko złotowymi⁴⁰.

Jako umowy złotowe typowe umowy o kredyt denominowany potraktowane zostały również przez Sąd Okręgowy Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w głośnym i prawomocnym już wyroku z 3.8.2012 r., XVII AmC 5344/11. W sprawie dotyczącej klauzuli denominacji walutowej w umowie kredytu przeciwko Bankowi BPH S.A. (numer wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych: 5622) uznał, że: „Należy w tym miejscy wskazać, że kredyt denominowany to kredyt udzielony w walucie polskiej, zaś rozliczany w walucie obcej. W tej walucie umowa kredytowa określa wysokość kredytu, w niej są wyrażane wysokości rat, według jej stóp procentowych ustalane jest oprocentowanie i w niej prowadzone są wszelkie obliczenia związane z kredytem. Powyższe nie oznacza, że rozliczenia między bankiem a klientem prowadzone są w walucie obcej. Bank wypłaca transze kredytu w złotówkach, także w złotych klient spłaca kredyt. W obu wypadkach stosowany jest bieżący kurs danej waluty względem złotego. Nie jest to więc kredyt walutowy, ale kredyt udzielany w walucie polskiej. Innymi słowy, świadczenie główne kredytobiorcy jest świadczeniem w polskiej walucie, a zostaje jedynie przeliczone na walutę obcą. Klauzule te zawierają więc jedynie postanowienia określające sposób wykonania umowy, a nie określające świadczenia główne stron. Nie stanowi głównego świadczenia kredytobiorcy ustalanie przez Bank kursu walutowego, po którym przelicza on wysokość raty kredytu. Przeliczanie złotych na walutę obcą i odwrotnie nie jest dokonywane w ramach odrębnej czynności prawnej, lecz jako czynność służąca wykonaniu umowy kredytu i podejmowana w ramach tej umowy. Niezależnie od tego, jakie dobro weźmiemy do przeliczania kredytu (raty kredytowej), np. walutę, złoto, surowce, to zasada będzie ta sama, a więc odniesienie (indeksacja) kwoty kredytu (raty) do tego dobra. Przeliczenie to określa jednak wyłącznie sposób rozliczeń pomiędzy stronami”⁴¹.

Pojęcie „oddania do dyspozycji” – art. 69 ust. 1 PrBank

Przedstawiając powyżej podstawowe zasady prawa zobowiązań nie sposób w tym miejscu nie odnieść się od razu do pojęcia „oddania do dyspozycji”, którym ustawodawca posłużył się w art. 69 ust. 1 PrBank dla wyrażenia istoty umowy kredytu. W myśl tego przepisu przez „umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu”. Pojęcie „oddania do dyspozycji” nie posiada definicji legalnej. Jego interpretacja nastręcza jednak niekiedy problemy osobom zajmującym się tematyką umów kredytowych, dlatego zasadne jest również jego wyjaśnienie. Jak zaznaczono, wskazywane pojęcie nie zostało zdefiniowane w ustawie. To oznacza, że w pierwszej kolejności posiłkować się należy jego znaczeniem potocznym (słownikowym).

Zgodnie ze Słownikiem języka polskiego pod pojęciem „dyspozycji” rozumieć należy:

• 1) „rozporządzenie, zarządzenie wydane komuś; polecenie;
• 2) czyjąś formę fizyczną lub psychiczną;
• 3) wrodzoną skłonność lub talent do czegoś; predyspozycję,usposobienie;
• 4) układ, plan, podział czegoś”⁴².

Podobne znaczenie sygnalizowanego terminu przedstawia Słownik języka polskiego PWN:

• 1) „polecenie wydane komuś,
• 2) czyjaś forma fizyczna lub psychiczna, zwłaszcza dobra,
• 3) wrodzona skłonność lub talent do czegoś,
• 4) układ, rozkład, plan czegoś”⁴³.

Jako, że nie rozważamy formy psychicznej, ani także niczyjego talentu, a także rozkładu czy planu, należy od razu odrzucić znaczenia przedstawione w pkt 2, 3 oraz 4. Tym samym pojęcie „dyspozycja” w znaczeniu potocznym to rozporządzenie, zarządzenie/polecenie wydane komuś.

Z kolei pod wyrażeniem „oddawać” Słownik języka polskiego rozumie:

• 1) zwracać coś komuś,
• 2) dawać coś komuś w jakimś celu,
• 3) dawać coś komuś na własność; ofiarowywać,
• 4) umieszczać, lokować kogoś gdzieś,
• 5) wydalać coś z organizmu,
• 6) oddawać się: poświęcać się czemuś lub komuś⁴⁴.

Zbliżone znaczenia sygnalizowanego terminu prezentuje Słownik Języka Polskiego PWN:

• 1) zwrócić coś właścicielowi,
• 2) przekazać coś komuś lub gdzieś w jakimś celu,
• 3) dostarczyć coś komuś,
• 4) wyrzec się czegoś na czyjąś korzyść,
• 5) umieścić kogoś gdzieś,
• 6) sprzedać coś,
• 7) odwzajemnić się komuś czymś,
• 8) przedstawić lub wyrazić coś w odpowiedni sposób,
• 9) wydalić coś z organizmu⁴⁵.

„Oddać się”, „oddawać się”, to również:

• 1) dobrowolnie podporządkować się komuś,
• 2) zająć się czymś lub kimś z pełnym zaangażowaniem⁴⁶.

Z uwagi na fakt, że rozważamy tutaj kwestię umowy kredytu, a nie pożyczki, pojęcie „oddawać” w znaczeniu potocznym to „dawanie/przekazywanie/dostarczanie czegoś kredytobiorcy, podporządkowanie się kredytobiorcy”. Tym samym z zestawienia obu wskazywanych wcześniej kategorii wynika, że pod pojęciem „oddania do dyspozycji” w ujęciu słownikowym rozumieć należy „dawanie/ przekazywanie/dostarczanie kredytobiorcy wskazanej w umowie kredytu kwoty środków pieniężnych w taki sposób (a zatem chodzi o ich podporządkowanie kredytobiorcy), aby mógł on nim rozporządzać/zarządzać/ wydawać bankowi polecenia odnośnie sposobu postępowania z nimi”. Wskazywane znaczenie potwierdza Wielki słownik języka polskiego, który pod hasłem „ktoś/coś jest w dyspozycji kogoś”, „ktoś/coś pozostaje w dyspozycji kogoś”, rozumie, że „ktoś lub coś podlega wskazanej osobie, która może dowolnie dysponować daną osobą lub rzeczą”⁴⁷.

Przenosząc te rozważania na grunt PrBank zauważyć należy, że pojęcie „oddania do dyspozycji” poprzedzone zostało wyrażeniem, że takie oddanie stanowi „zobowiązanie” banku („bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy…”). Sugeruje to tym samym, że pojęcie „oddania do dyspozycji” z art. 69 ust. 1 PrBank odczytywane powinno być w ścisłym związku z omawianym już art. 353 KC definiującym pojęcie zobowiązania i stosunku zobowiązaniowego (zaznaczyć trzeba, że nawet jednak i bez wyrażenia „zobowiązuje się”, taki kierunek byłby w pełni usprawiedliwiony; umowa kredytu mieści się bowiem w ogólnej kategorii umów będąc jednym z jej wariantów; umowy jako dwu- lub wielostronne czynności prawne w swoim podstawowym zakresie są bowiem regulowane w Kodeksie cywilnym i żaden inny akt rangi ustawy nie reguluje instytucji umowy jako ⁴⁸). To oznacza, że aby można było twierdzić, że kredytobiorcy zostały „oddane do dyspozycji” wskazane w umowie kredytu środki pieniężne, a więc że ma on możliwość swobodnego dysponowania nimi, co przejawia się możnością rozporządzania/zarządzania/wydawania bankowi poleceń odnośnie sposobu postępowania z nimi, taki kredytobiorca powinien być wyposażony w roszczenie wobec banku, aby ten wykonał swoje świadczenie (tu: „oddał do dyspozycji” określoną ilość waluty, a nie PLN) zgodnie z wolą klienta.

W zakresie oddania środków do dyspozycji kredytobiorcy (tzw. pierwsza faza bankowego stosunku kredytowego⁴⁹) kredytobiorca występuje tu w charakterze wierzyciela, natomiast bank w charakterze dłużnika. Przedmiotem zobowiązania banku i spoczywającego na nim długu jest bowiem świadczenie polegające na przekazaniu kredytobiorcy (czy to np. bezpośrednio na jego rachunek, czy to na rachunek sprzedawcy nieruchomości) środków pieniężnych wskazanych w umowie kredytu w przewidzianej tam walucie. W tym zakresie obowiązkowi banku jako dłużnika odpowiadać musi więc roszczenie samego wierzyciela (tu: kredytobiorcy) o wykonanie świadczenia zgodnie z jego treścią. Co się z tym wiąże, jego realizacja powinna móc być wymuszona w drodze postępowania sądowego i egzekucyjnego. Jeżeli zatem przedmiotem zobowiązania banku w zakresie oddania kredytobiorcy środków do dyspozycji jest ich przekazanie w walucie polskiej, przedmiotem świadczenia banku jest PLN, a nie CHF, i nie mają tu znaczenia postanowienia sugerujące rzekome udzielenie przez bank kredytu w walucie obcej, skoro takiej waluty kredytobiorca nie może się od banku skutecznie domagać.

W typowej umowie kredytu denominowanego, co dotyczy również umowy analizowanej przez SN w glosowanym orzeczeniu, kredytobiorca nie posiadał wobec banku żadnego roszczenia o przekazanie („oddanie do dyspozycji”) określonej ilości CHF. Jedyne jego roszczenie sprowadzało się do żądania udostępnienia wskazanej w umowie ilości złotówek, które stanowią tylko równowartość pewnej liczby CHF. W umowie wskazywano bowiem od razu na jakie konkretne konto złotowe zostanie wpłacona określona kwota przesądzając tym samym walutę świadczenia (płatności) banku⁵⁰ (a więc i to, czy w świetle art. 69 ust. 1 PrBank „oddaje do dyspozycji” CHF czy PLN), względnie walutę tę określano na podstawie innych postanowień umowy. Tytułem przykładu bank zobowiązywał się do „uruchomienia” kredytu w wysokości określonej w „dyspozycji” kredytobiorcy, przy czym dyspozycja ta musiała:

• a) odpowiadać wysokości określonej w akcie notarialnym ostatecznej umowy kupna-sprzedaży wskazanej i zdefiniowanej w umowie kredytowej konkretnej nieruchomości (naturalnie nieruchomości znajdującej się na terenie RP), która to wysokość stanowiła różnicę między ceną nabycia takiej nieruchomości a wymaganym wkładem własnym kredytobiorcy, a ponadto
• b) wskazywać numer rachunku bankowego zbywcy odpowiadający numerowi określonemu w akcie notarialnym umowy kupna sprzedaży – nieruchomości⁵¹.

Skoro w akcie notarialnym były wskazane złotówki, kredytobiorca nie miał żadnej innej możliwości jak tylko takich złotówek domagać się od banku składając swoją dyspozycję. Bank miał przy tym pełną świadomość jakiej waluty klient będzie potrzebował. Już wcześniej bowiem kredytobiorca informował go, że zamierza nabyć w Polsce konkretną nieruchomość za ustaloną już ze zbywcą cenę. W związku z tym zwracał się do banku o xxx PLN, a nie xxx CHF (choć na wniosku kredytowym zgodnie z procedurami banku wskazywał najczęściej określoną ilość CHF stanowiącą w danym czasie równowartość pożądanej przez niego kwoty PLN).

Nie można również tracić z pola widzenia faktu, że zarówno nabywca, jak i zbywca byli podmiotami krajowymi, co także było bankowi znane, którzy w Polsce rezydowali i zarabiali w złotówkach, i w takich też złotówkach zamierzali się rozliczyć między sobą za nabywaną przez kredytobiorcę nieruchomość (zob. art. 65 KC), na co wskazuje dodatkowo treść art. 31 i 32 ustawy z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim⁵², zgodnie z którymi na terytorium RP znakami pieniężnymi są banknoty i monety opiewające na złote i grosze, które są w Polsce jednocześnie prawnymi środkami płatniczymi⁵³. Tym samym nie tylko

z treści umowy kredytowej wynikał już brak możliwości uzyskania (żądania) od banku waluty (czasami w umowach lub stanowiących ich integralną część regulaminach widniały zapisy narzucone jednostronnie przez bank w ramach wzorca umownego, które sugerowały możliwość wypłaty w CHF ale stały one w jawnej sprzeczności z treścią innych postanowień indywidualnie uzgodnionych przez strony, a zatem na podstawie art. 385 KC nie wiązały ich⁵⁴), ale potwierdzał to również zamiar stron, który wyrażał się w intencji uzyskania określonej ilości PLN stanowiących co najwyżej równowartość xxx CHF. Na zobowiązaniowy charakter pojęcia „oddania do dyspozycji” wskazywał już W. Pyzioł w swojej rozprawie habilitacyjnej pt. „Umowa o kredyt bankowy”: „Mając na uwadze powyższą właściwość jednostek pieniężnych należy stwierdzić, iż samo ich oddanie do dyspozycji kredytobiorcy, jeśli nie łączyłoby się z przeniesieniem własności zasobów pieniężnych nie zaspokajałoby interesu konsumenta banku, który był przesłanką zawarcia umowy o kredyt. Kredytobiorcy nie chodzi bowiem tylko o to, by mieć w swej dyspozycji środki pieniężne, choć i to przedstawia dla niego określoną korzyść, ale w pierwszym rzędzie o to, aby móc je efektywnie wykorzystać, tzn. regulować za ich pomocą swoje zobowiązania. Stworzenie kredytobiorcy tej możności jest również prawnym celem umowy o kredyt i celu tego nie można pomijać przy definiowaniu tej umowy. (…). Należy więc przyjąć, że do istoty umowy o kredyt należy to, iż zobowiązanie banku oddania do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych jest sprzężone z jego zobowiązaniem do przeprowadzenia – na zlecenie kredytobiorcy – rozliczeń pieniężnych, oczywiście w granicach sumy kredytu”⁵⁵.

Jak z kolei W. Pyzioł zauważył w 2007 r. w komentarzu do art. 69 PrBank: „Świadczenie banku polega na oddaniu do dyspozycji kredytobiorcy określonej kwoty środków pieniężnych. Sformułowanie to należy rozumieć w ten sposób, że kredytobiorca może żądać od banku wypłacenia mu sumy kredytu w całości lub w części w gotówce, jak również zlecać mu przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych (w formie gotówkowej lub bezgotówkowej) w granicach kwoty kredytu”⁵⁶.

Na stosunek zobowiązaniowy w zakresie „oddania do dyspozycji” kredytobiorcy środków pieniężnych zwraca uwagę również M. Bączyk: „Sposób (technika) oddania sumy kredytowej może być różnie określony (określona) w umowie kredytowej i zależy przede wszystkim od rodzaju kredytu. Każdy taki sposób prowadzi do spełnienia świadczenia przez bank (przysporzenia na rzecz kredytobiorcy) i nie zawsze pozostaje obojętny dla stron z punktu widzenia określonych konsekwencji prawnych (np. co do powstania obowiązku zapłaty odsetek). (…) Suma kredytu (kwota środków pieniężnych) jest z reguły wyraźnie określona w umowie kredytowej. Rozmiar definitywnego świadczenia banku mógłby być jednak ustalony w sposób bardziej elastyczny (np. kredytobiorca ma możliwość wielokrotnego wykorzystania sumy kredytu w ramach tzw. umowy kredytu odnawialnego, krótkotrwałe przekroczenie sum kredytu w ramach kredytu w rachunku bieżącym). (…) Analiza umów kredytowych zawieranych w polskiej praktyce z przedsiębiorstwami wskazuje na to, że kredytobiorca jest uprawniony (a nie zobowiązany) do wykorzystania kredytu. Jest on wierzycielem banku w zakresie wykonania przez kredytodawcę obowiązku oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy. Nie jest jednak, jak się wydaje, wykluczona możliwość nałożenia na kredytobiorcę obowiązku wykorzystania kredytu (przynajmniej jakiejś jego części). W nauce niemieckiej konstruuje się w tym zakresie nawet szczegółowe uprawnienie banku (Abrufrecht – „akt skorzystania” z kredytu). Nie ma chyba przeszkód ku temu, aby w prawie polskim w akcie wykorzystania: sumy kredytu (objawionego w sposób przewidziany w umowie kredytowej) nie dostrzegać stosownego oświadczenia woli kredytobiorcy, nawet gdy łączy się ten akt z innym zachowaniem się kredytobiorcy (np. dyspozycją żądania zapłaty na rzecz osób trzecich, z żądaniem ujawnienia kwoty kredytu na rachunku bieżącym kredytobiorcy i in.)”⁵⁷.

Pewnego podsumowania w zakresie zobowiązaniowego charakteru pojęcia „oddania do dyspozycji” kredytobiorcy środków pieniężnych dokonuje J. Mollis, który w swojej rozprawie doktorskiej (co ciekawe napisanej pod kierunkiem W. Pyzioła) odniósł się zarówno do poglądów swego mentora, jak i M. Bączyka zauważając, że W. Pyzioł (stanowisko o dwóch świadczeniach sprzężonych banku: jedno – mające na celu stworzenie kredytobiorcy możliwości korzystania ze środków pieniężnych banku, natomiast drugie – sprowadzające się do wykonywania czynności umożliwiających wykorzystywanie przez kredytobiorcę tych środków w ustalonym celu – przeprowadzenie rozliczeń pieniężnych) pomimo, iż początkowo dostrzegł, że samo „ściśle rozumiane »oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy« (jeśli nie łączy się z przeniesieniem na kredytobiorcę własności znaków pieniężnych), nie zaspokaja w pełni interesu kontrahenta banku, to jednak ostatecznie zaniechał odniesienia tego faktu do nauki o wykonywaniu zobowiązania. W rezultacie, zamiast próbować znaleźć podstawę prawną roszczenia kredytobiorcy o dokonanie rozliczeń w komentowanym sformułowaniu, autor skonstruował inne poza oddaniem środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy świadczenie banku, polegające na dokonaniu tych rozliczeń. Problematyczne jest jednak, z czego ten obowiązek miałby wynikać, gdyby nie został wyraźnie zastrzeżony w umowie kredytu. Skoro bowiem spełnienie tego obowiązku stanowi świadczenie odrębne od oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy, to powstaje pytanie o podstawę prawną, w oparciu o którą kredytobiorca mógłby domagać się jego realizacji w braku stosownego zastrzeżenia umownego. Gdyby takiego zastrzeżenia w umowie nie było, to zastrzeżenie ustawowe »oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy« jako uzasadniające zupełnie inny, odrębny obowiązek banku, też nie mogłoby służyć za podstawę realizacji żądania kredytobiorcy w przedmiocie dokonania rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu. Innymi słowy, kredytobiorca nie miałby wobec banku roszczenia o dokonanie czynności rozliczeniowej, bez której dysponowanie pieniądzem bankowym nie byłoby możliwe. Teza o sprzężeniu, połączeniu lub innego typu powiązaniu świadczenia polegającego na oddaniu środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy ze świadczeniem polegającym na przeprowadzaniu żądanych przezeń rozliczeń w granicach sumy kredytu nie stanowi wskazania podstawy prawnej obowiązku rozliczenia, a jedynie faktyczny opis mechanizmu korzystania z kwoty kredytu. Nie ulega wątpliwości, że faktyczną przesłanką możliwości korzystania z verba legis oddanej do dyspozycji kredytobiorcy kwoty kredytu jest współdziałanie banku, a zatem dokonywanie na żądanie kredytobiorcy rozliczeń w granicach sumy kredytu. Jednak nie wywołuje także żadnych wątpliwości ocena, że dokonywanie tych rozliczeń stanowi faktyczną przesłankę korzystania z kwoty kredytu przez kredytobiorcę, a nie prawną przesłankę obowiązku realizacji tych rozliczeń. Niespójność koncepcji W. Pyzioła potwierdza również inna okoliczność. Najpierw autor sformułował tezę o jednym świadczeniu sprzężonym – świadczeniu polegającym na oddaniu środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy połączonym ze świadczeniem polegającym na dokonaniu na jego polecenie rozliczeń granicach kwoty kredytu. Co ciekawe, w tym miejscu W. Pyzioł dostrzegł, że gdyby rozumiane ściśle oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy miało wyczerpywać istotę świadczenia banku przy umowie kredytu, to wówczas „dalsze losy” tych środków musiałyby podlegać ocenie na podstawie jakiejś innej umowy, do której zawarcia strony byłyby zmuszone, albowiem, jak wyżej wspomniano, dysponowanie pieniądzem bankowym bez udziału banku jest niemożliwe. Następnie jednak, zupełnie niespodziewanie, W. Pyzioł odżegnał się od powyższej tezy konkludując, że świadczenie polegające na oddaniu środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy jest świadczeniem odrębnym niż świadczenie polegające na dokonaniu na jego polecenie rozliczeń w granicach kwoty kredytu. W ten sposób autor zarzucił wnioski, do których doszedł pisząc, że – w braku sprzężenia świadczeń – podstawy prawnej dla świadczenia polegającego na dokonaniu rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu należałoby poszukiwać w jakiejś innej umowie. Koncepcja zaproponowana przez M. Bączyka jest również problematyczna. Autor przedstawił tezę, lecz argumentacja mająca przemawiać za jej poparciem może nie wystarczać. Fakt bowiem, że „oddanie do dyspozycji” środków pieniężnych ma zapewnić kredytobiorcy ich wykorzystanie w sposób odpowiadający interesom tego ostatniego, uwidoczniony w umowie kredytowej jest bardziej postulatem niż argumentem. Podobnie okoliczność, że »akt wykorzystania środków kredytowych« przez kredytobiorcę oznacza tyle, że »oddanie do dyspozycji« już nastąpiło absolutnie nie wyjaśnia na jakiej podstawie prawnej do tego „aktu wykorzystania” doszło. W rezultacie, ocierając się o błąd petitio principii, M. Bączyk postuluje to, co dopiero powinno zostać dowiedzione. Wadliwość zaprezentowanych wyżej koncepcji skłania do poszukiwania innego wyjaśnienia istoty świadczenia banku w umowie kredytu. Wydaje się, że obowiązek banku do dokonywania czynności rozliczeniowych mieści się implicite w sformułowaniu »oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy «. W sytuacji, gdyby bank odmówił przeprowadzenia rozliczeń, oznaczałoby to, że kredytobiorca nie może tymi środkami dysponować, albo, patrząc z drugiej strony, że nie zostały one oddane do jego dyspozycji. Taka argumentacja znajduje potwierdzenie zważywszy na cel świadczenia banku. Świadczenie jest to zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesowi wierzyciela. Z kolei celem świadczenia jest zapewnienie wierzycielowi określonej korzyści, czyli zaspokojenie interesu wierzyciela. O jaki interes wierzyciela chodzi w danym stosunku zobowiązaniowym, wynika z całokształtu okoliczności towarzyszących powstania stosunku zobowiązaniowego i znaczenia, jakie do tych okoliczności przywiązują normy prawne. Świadczenie może być uznane za wykonane w sposób prawidłowy dopiero wówczas, gdy dłużnik zachował się zgodnie z treścią zobowiązania, a rezultatem tego było odniesienie przez wierzyciela korzyści czyniących zadość jego interesowi (por. art. 354 KC). Dłużnik zawsze powinien mieć na uwadze uzasadniony interes wierzyciela, co ma szczególne znaczenie w zobowiązaniach o charakterze trwałym, gdzie spełnienie świadczenia nie następuje przez jednorazowe zachowanie dłużnika, a realizuje się przez czynności podejmowane w określonym czasie. Jak wzmiankowano, świadczeniem banku w zobowiązaniu powstałym przez zawarcie umowy kredytu jest „oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy” (art. 69 PrBank). Oczywiste jest, że cel tego świadczenia zrealizuje się dopiero wówczas, gdy kredytobiorca będzie mógł w sposób rzeczywisty, a nie jedynie potencjalny, skorzystać z tych środków (dokonać płatności). W tym kierunku początkowo zmierzał W. Pyzioł, który – jak wzmiankowano – dostrzegł, że samo ściśle rozumiane „oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy” (jeśli nie łączy się z przeniesieniem na niego własności znaków pieniężnych), nie zaspokaja w pełni interesu kontrahenta banku, który był przesłanką zawarcia umowy kredytowej, W dalszych wywodach, autor zaniechał jednak odniesienia tego faktu do nauki o wykonaniu zobowiązania. Tymczasem w przypadku, gdy „oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy” następuje w formie bezgotówkowej, bank odmówi przeprowadzania – na polecenie kredytobiorcy – rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu, oznacza to po prostu, że zobowiązanie nie może być uznane za wykonane w sposób prawidłowy. Bank (dłużnik) zachował się wprawdzie zgodnie z treścią zobowiązania, lecz rezultatem tego zachowania nie było odniesienie przez kredytobiorcę (wierzyciela) korzyści czyniących zadość jego interesowi. Jeżeli niewykonanie rozliczeń pieniężnych jest następstwem okoliczności, za które bank ponosi odpowiedzialność, a termin spełnienia świadczenia już nadszedł, bank dopuszcza się zwłoki (art. 476 zd. 1 KC). W świetle powyższych uwag wydaje się, że konstruowanie zobowiązania banku do dokonywania na polecenie kredytobiorcy rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu, jako zobowiązania odrębnego czy też sprzężonego ze zobowiązaniem do „oddania środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy”, jest niepotrzebne. Podstawa prawna dla żądania rozliczenia tkwi zatem już w samym »oddaniu środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy« i wcale nie wynika z jakiegoś specjalnego »sprzężenia« obowiązku rozliczenia z »wziętym w izolacji « uprzystępnieniem środków pieniężnych kredytobiorcy do wykorzystania”⁵⁸

Podsumowanie częściowe

Reasumując, pod pojęciem „oddania do dyspozycji” z art. 69 ust. 1 PrBank rozumieć należy taką sytuację prawną, w której środki pieniężne wskazane w umowie kredytu jako oddane do dyspozycji kredytobiorcy zostały mu „przekazane” w taki sposób, że może on nimi rzeczywiście zarządzać i rozporządzać, a zatem wydawać bankowi wiążące polecenia odnośnie sposobu postępowania z nimi. To oznacza, że aby było to możliwe, musi mu przysługiwać – stosownie do art. 69 ust. 1 PrBank w zw. z art. 353 KC – roszczenie wobec banku o wykonanie swojego świadczenia w postaci dokonania określonej czynności rozliczeniowej, co obejmuje nie tylko uzgodnioną w treści umowy ilość środków pieniężnych, ale także określoną walutę takich środków⁵⁹. W przeciwnym razie nie można zasadnie twierdzić, że pieniądze bankowe w takiej walucie zostały mu oddane do jego dyspozycji, względnie, że może on nimi dysponować (właśnie z uwagi na brak możliwości wymuszenia w drodze postępowania sądowego lub egzekucyjnego określonego zachowania banku). Konstatacji tej nie zmienia postanowienie zamieszczone w treści umowy kredytu, zgodnie z którym „bank oddaje kredytobiorcy do dyspozycji 100 000 CHF”, czy też że „udziela kredytobiorcy kredytu w wysokości 100 000 CHF”, jeśli taki kredytobiorca nie ma realnej możliwości domagania się od instytucji finansowej, aby taka kwota i w takiej konkretnie walucie została wypłacona i rozliczona zgodnie z jego wolą. Jeżeli zatem przedmiotem ostatecznego zobowiązania w zakresie „oddania środków do dyspozycji” kredytobiorcy jest ich przekazanie w walucie polskiej, przedmiotem świadczenia banku jest PLN, a nie CHF. Obowiązek banku do dokonywania określonych czynności rozliczeniowych mieści się więc już w pojęciu „oddanie środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy”.